Nel fai unha análise seria e rigorosa do modelo económico actual. Aínda que longo, paga a pena adicar uns minutos á súa lectura; a súa linguaxe sinxela permite ser lido por persoas sen grandes coñecementos de economía.
O modelo de crecemento económico do Partido Popular
O 13 de febreiro de 2013 o ministro de economía foi interpelado no Congreso para que explicase o modelo de crecemento da economía española trala crise. As súas palabras foron claras: "o modelo de crecemento da economía española é o que xa apunta a economía española hoxe, é un modelo baseado nas exportacións de bens e servizos". E despois engadiu que concretamente o crecemento viría polo lado dos "servizos non turísticos, que son normalmente servizos de alto valor engadido, nos cales compítese no mundo, como consecuencia basicamente do coñecemento. España ten un superávit e capacidade de competir, e iso é unha indicación clara do que dicía anteriormente. Ese é o modelo que nós queremos".
O ministro facía así referencia a un cambio cualitativo moi importante que está vivindo a economía española: o desprazamento desde un modelo dirixido polo endebedamento e a demanda interna (debt-led) cara a un modelo baseado na exportacións de bens e servizos (export-led). Pero, ademais, concretaba o ministro que se tratará de servizos de alto valor engadido, o que requirirá un nivel alto de cualificación dos traballadores. As preguntas que nos facemos son: é viable este modelo de crecemento? sobre que sectores reais aséntase?
Os modelos export-led e as súas críticas
Todas as economías capitalistas teñen que crecer para poder reproducirse, o que significa que teñen que atopar espazos de rendibilidade empresarial que fagan atractivo o investimento. Esa rendibilidade pode atoparse no mercado interno (os propias familias, empresas e Estado son os compradores) ou no mercado externo (as compras veñen desde o exterior). Obviamente calquera economía aberta opera en ambos mercados, pero sempre algún deles é o motor fundamental.
Para entender isto podemos aproximarnos ao tema pola vía do Produto Interior Bruto (PIB), que medido en términos de demanda é a suma do Consumo (C), o Investimento (I), o Gasto Público (G) e as Exportacións Netas (E). En España este último compoñente, que é a diferenza entre o que se exporta e o que se importa, fora negativo nas últimas décadas de modo que para crecer a economía tería que propulsarse co resto de compoñentes. Concretamente fíxoo a partir do crecemento do consumo e o investimento vinculados ao sector da construción. Pero cando a burbulla estoupo, a demanda interna caeu e caeron o consumo, o investimento e as importaciones de bens e servizos. Iso conduciu á recesión e ao comezo do proceso de axuste.
En teoría económica os modelos export-led supoñen que o crecemento vén propulsado polas exportacións, de modo que a capacidade de exportar bens e servizos é a que empuxa o investimento interno e a creación de emprego. Estes modelos puxéronse de moda nos anos setenta no medio do renacemento académico da teoría neoclásica e do novo dominio da teoría das vantaxes comparativas. Os países que adoptaron este modelo de crecemento foron Alemania e Xapón nos anos cincuenta e sesenta, pero especialmente importante foi o éxito de Corea do Sur, Taiwan, Hong Kong e Singapur nos anos setenta. Nos oitenta e noventa estendeuse por Asia e por América Latina, sendo China e México os exemplos máis notables. E agora as institucións internacionais (Fondo Monetario Internacional, Comisión Europea e Banco Central Europeo máis concretamente) pretenden aproveitar a crise para adaptar este modelo tamén ás economías da periferia europea, é dicir, a Grecia, Portugal e España.
Desde o punto de vista teórico un modelo export-led obriga aos distintos países a buscar os seus mercados de especialización ou, dito de forma coloquial, aqueles nichos de mercado nos que son os mellores no que fan. É o que chamamos a teoría das vantaxes comparativas. A división internacional do traballo de Adam Smith aplicada ao espazo internacional, todo o cal levará, supuestamente, a un estado de maior benestar para todos os países.
As críticas a este modelo son innumerables. En primeiro lugar, hai críticas dentro da propia teoría neoclásica respecto ao realismo de tal formulación (sobre todo porque adoitan supoñerse mercados de competencia perfecta e mobilidade plena do capital). En segundo lugar, porque a especialización en determinadas ramas pode levar aos países a sufrir un deterioro nos términos de intercambio (a famosa tese dos estruturalistas da CEPAL). Isto quere dicir que os países especializados en bens de primeira necesidade ou básicos - como materias primas ou industria textil - ven como a abundancia de oferentes (moitos países vendendo o mesmo) leva a unha caída dos prezos mentres que os países especializados en bens de alto valor engadido - como a industria tecnolóxica - manteñen prezos altos. Esa relación empobrece no tempo aos países dependentes. En terceiro lugar, un modelo export-led conleva unha estratexia de empobrecemento do veciño consistente habitualmente en diminuír os salarios para ser máis competitivos. Ese efecto, xeralizado, deteriora a demanda mundial e produce crise de demanda. En cuarto lugar, existe a coñecida como falacia de composición, que insiste en que a nivel mundial as exportacións han de ser iguais ás importaciones e, en consecuencia, non todos os países poden ser exportadores netos. É dicir, non todos os países poden exportar máis do que importan, co que buscar estratexias para que así sexa é un imposible económico.
Apuntadas estas cuestións, de extraordinaria relevancia para entender cara a onde imos, é importante analizar a composición da balanza de pagamentos española para tratar de analizar o obxectivo do Goberno do PP cando fala de implantar un modelo export-led.
O modelo export-led de España
Como dixemos antes, España non foi nunca un modelo export-led senón demand-led ou alternativamente debt-led, isto é, propulsado pola demanda interna e concretamente polo estímulo das débedas. Isto foi reflectido no comportamento da conta corrente, a cal revela a diferenza entre as exportacións e as importaciones. O saldo durante os anos de burbulla inmobiliaria foi crecentemente deficitario. Hai que facer notar que antes da implantación do euro adoitaba producirse unha depreciación monetaria que permitía que as exportacións fosen máis baratas e as importaciones máis caras (o que axudaba a corrixir o déficit). Coa implantación do euro esta medida non era xa viable e o déficit acumulouse ata que a crise fixo retroceder as importacións moito máis que as exportacións. Desde entón as exportacións creceron máis rápido (un 15'4% en 2011) que as importacións (un 9'6% en 2011). Ata o punto de que no terceiro trimestre de 2012 obtense un superávit que serviu ao Goberno para defender "os brotes verdes" actuais.
No entanto, a conta corrente está formada pola Balanza Comercial, a Balanza de Servizos, a Balanza de Rendas e a Balanza de Transferencias Correntes. Dada a importancia menor dos dous últimos compoñentes, o que nos interesa é saber que ocorre coa Balanza Comercial e coa Balanza de Servizos.
A Balanza Comercial reflicte as mercancías que cruzan as fronteiras do país, e son o reflexo do comercio de bens. Adoita expresar a capacidade competitiva da industria dun país, e dado que as decisións de investimento son máis lentas adoita mostrar un comportamento máis estable no tempo. A Balanza de Servizos, pola contra, inclúe unha serie de rúbricas moi distintas que se refiren a servizos contratados nun país por residentes doutro país distinto. En España o turismo é o compoñente máis importante da Balanza de Servizos e, dada a súa natureza, é moi estacional (moita actividade en tempadas altas e pouca nas tempadas baixas) e altamente dependente de factores externos. Por iso é polo que sexa tan volátil.
Como se pode comprobar a Balanza de Servizos sempre tivo superávit, mentres que a de Bens mostrou sempre déficit. O que ocorre é que a caída das importaciones de bens como consecuencia da crise reduciu o déficit comercial e todo iso levou finalmente a un superávit na conta corrente. O "brote verde" é o feito de que España xa é exportador neto e iso fai crecer o PIB (aínda que non o suficiente para compensar a caída do Consumo, Investimento e Gasto Público). Outra consecuencia é que xa non fai falta financiar o déficit con diñeiro exterior, algo do que tamén fai gala o presidente do Goberno. Luz dun día? Logo reflexionaremos sobre iso.
O ministro Guindos apuntou tamén que a economía estaría dirixida non pola rúbrica de servizos en xeral senón sobre todo pola de servizos non turísticos. De modo que para ver a que se refería hai que descender un pouco máis na análise e estudar a Balanza de Servizos e os seus compoñentes.
A Balanza de Servizos
Como xa indicamos, o peso da partida de turismo é extraordinario. Aporta nin máis nin menos que o 90% do saldo positivo na Balanza de Servizos; é o verdadeiro motor do sector servizos.
Iso si, o ministro quixo fuxir da tradicional crítica de ter un país de servizos (cuestión que, como vemos, é un feito constatado), e asegurou que nos centrariamos en "servizos non turísticos" tal e como estaría mostrando a dinámica recente:
Desta tendencia obtemos que agora mesmo os sectores de servizos onde España é competitiva é na informática, a construción, as finanzas e recentemente tamén nos servizos a empresas e nos servizos persoais, culturais e recreativos. Pero, cara a onde avanzará a economía española de aquí en diante? que signos hai?
Unha ollada aos ingresos por servizos móstranos que en 2011 as partidas máis dinámicas foron os seguros, os servizos persoais, culturais e recreativos, os servizos financeiros, os servizos prestados a empresas e os royalties e rendas da propiedade.
De manterse esta dinámica, poderiamos dicir que no que se refire a servizos España seguirase centrando no turismo pero tamén, aínda que cun valor ínfimo, noutras partidas. Son estas de alto valor engadido como indica o ministro?
As partidas de seguros e servizos financeiros son, efectivamente, sectores de alto valor engadido. Teñen que ver coa intermediación financeira e o negocio das primas dos seguros. Aquí inclúese toda a comercialización de produtos financeiros, e en xeral é moi dependente das burbullas financeiras. É dicir, unha burbulla financeira permite a existencia de grandes ingresos, pero unha crise financeira desmantela por completo o sector.
Entre os servizos persoais, culturais e recreativos inclúese a produción de películas, programas de radio e televisión e todo o sector cultural. Está vinculado tamén á partida de royalties e dereitos da propiedade inmaterial, aínda que aquí inclúense tamén os avances científicos que sexan patentados. Tamén son sectores de alto valor engadido.
Finalmente a partida de servizos prestados ás empresas inclúe un gran número de actividades, habitualmente de intermediación en transaccións comerciais. É difícil dilucidar si esta partida require un alto nivel de formación.
En todo caso, sorprende que o mesmo ministerio que anuncia a promoción destes sectores leve acumulado un recorte do 40% en I+D+i en só dous anos. A razón? Probablemente a asunción e o recoñecemento de que estes sectores son moi pequenos, polo que lles corra moita máis présa estimular a exportación de bens e servizos de baixo valor engadido a través da diminución salarial. Unha traxectoria errática e moi perigosa desde o punto de vista do modelo de sociedade.
Conclusións
En definitiva, o proceso de axuste da economía española está pivotando sobre o retroceso do sector da construción (tanto en bens como en servizos) e o soporte do sector turístico. E aínda que o ministro suscita que no sector servizos hai sectores non turísticos de alto valor engadido que serán o motor da economía, é difícil darlle a razón cando vemos o peso tan insignificante que teñen dentro da balanza de pagamentos.
Aínda que o devandito crecemento é certo en sectores minoritarios e especialmente vinculados á actividade financeira, podería ser perfectamente un espexismo derivado dunha crise económica que de momento xestionouse sobre a base da axuda ao sector financeiro. Un sector financeiro que necesitará unha economía real onde ancorarse, problema acuciante na actualidade.
Por outra banda, esta dinámica descrita é o resultado de deixar ao libre mercado deseñar o noso modelo de crecemento. A consecuencia de depender destes sectores marcará así mesmo a natureza do mercado laboral, que será altamente flexible e volátil, e probablemente moito máis desigual en termos de renda. O sector turístico está enfrontado tamén a competencia, e o sector de bens está sendo reconducido pola vía da redución de custos salariais (non esquezamos o discurso de Rajoy defendendo que a industria automobilística chega ao país). A OCDE documentou que nas últimas décadas existe unha gran diverxencia entre os traballos de alta cualificación e os de baixa cualificación (asociados ao turismo, por exemplo), con implicacións sociais de importancia.
A traxectoria marcada pola economía española ten altas probabilidades de chocar cos elementos suscitados na crítica ao modelo export-led, pero ata aínda que fose España un dos poucos países en sobrevivir á loita competitiva o modelo resultante sería absolutamente indesexable desde o punto de vista social.
Con todo, deixouse de lado a alternativa de iniciar un proceso de reindustrialización que achegue a economía a unha traxectoria máis estable e baseada no alto valor engadido, permitindo mellor redistribución da renda entre capital e traballo. Unha economía que non sexa export-led, con todo o que iso conlleva, senón demand-led e cun proceso de crecemento autocentrado. Claro que esta vía alternativa implica unha reestruturación da arquitectura institucional europea, cuestión que dada a correlación de forzas actual non parece moi probable. Aínda que, desde logo e vendo o horizonte ao que nos empuxa o Goberno, é máis que necesaria.
No hay comentarios:
Publicar un comentario